To wieś rozciągająca się nad potokiem wpadającym do Chmielnika - prawego dopływu Strugu. Znajduje się ona w pięknej pagórkowato-lesistej okolicy w granicach Hyżniańsko-Gwożnickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.
Początki osadnictwa w Woli Rafałowskiej sięgają czasów bardzo odległych. Świadczą o tym liczne znaleziska archeologiczne. Przykładem może być krzemienny grot, którego pochodzenie datuje się na okres neolitu. Wczesnośredniowieczne grodzisko zaś, jest dowodem, iż osadnictwo na tym terenie jest wcześniejsze niźli ukształtowanie państwa polskiego. Wprawdzie w miejscu domniemanego grodziska nie odnaleziono śladów ani też materiału archeologicznego, ale na jego istnienie wskazywać może nazewnictwo i tradycja miejscowa (część wsi nosi nazwę Grodzisko). Należy zaznaczyć, że stosunkowo niewielki obszar wsi został dotąd poddany systematycznym badaniom powierzchniowym. Dlatego można liczyć się z wystąpieniem w przyszłości ciekawych odkryć archeologicznych.
Rys historyczny
Nieznane są dzieje osadnictwa na tym terenie przez kilka następnych wieków. Pierwsze wzmianki o Woli Rafałowskiej pochodzą z XVI wieku. Interesująca, także dla określenia czasu powstania wsi, jest geneza nazwy - Wola. Wola - z łac. Libera villa - to nazwa darowana wsiom rolniczym pojawiającym się już w I połowie XIII wieku, zasiedlanym przez ludność wolną bądź przybywającą z obcych krajów. Wynikało to z potrzeby zagospodarowywania pustych terenów. Akcja osadnicza nasiliła się po wyprawie króla Kazimierza Wielkiego na Ruś. Niewykluczone, że osiedlała się tu także ludność ruska, która uciekała na zachód ze strachu przed najazdami Tatarów.
Ciekawostką jest fakt, że w wielu dokumentach nazwa wsi pojawia się w różnych formach: Rachfałów, Rafałów, Wola Rafałowska. Wioska ta znajdowała się na obszarze należącym do dóbr tyczyńskich (należy zaznaczyć, że powstała na obszarze wsi Blędowa Tyczyńska). Ich właścicielem był w XV i XVI wieku potężny ród Pileckich herbu Leliwa. Członkowie rodu dbali o rozwój gospodarczy swych dóbr. Pod koniec XVI wieku ostatnia z rodu - Anna Pilecka - poślubiła Krzysztofa ze Stangenbergu Kostkę herbu Dąbrowa. Tym samym dobra tyczyńskie, a wśród nich Wola Rafałowska, przeszły w ręce Kostków.
Anna Pilecka była fundatorką parafii w Woli Rafałowskiej (1587r.).
W kryzysowym dla Kościoła XVI wieku (reformacja) w rejonie Rzeszowa powstała tylko ta jedna parafia, która wkrótce weszła w skład nowo utworzonego dekanatu rzeszowskiego diecezji przemyskiej. Nieznana jest dokładna data wzniesienia pierwszego drewnianego kościoła pod wezwaniem Świętej Trójcy, ale prace przy budowie zakończyły się zapewne przed 1595 rokiem. Świadczy o tym data powstania obrazu w ołtarzu głównym, przedstawiającego Św. Trójcę oraz data konsekracji Kościoła.
W księdze parafialnej odnajdujemy wzmiankę o Tatarach, których widziano tu w 1672 roku. Wówczas to, po zaostrzeniu stosunków Rzeczypospolitej z Turcją, na zupełnie nieprzygotowaną Polskę spadł najazd Turków, Tatarów i Kozaków.
Być może wówczas pojedyncze oddziały tatarskie plądrowały Rzeszowszyznę, w tym dobra tyczyńskie.
U schyłku XVII wieku Wola Rafałowska stała się częścią domeny potężnego rodu Branickich herbu Gryf. Państwo tyczyńskie zajmowało tu miejsce stąd brano ludzi do służby dworskiej, dostarczano produkty do pałacowych spiżarń, nawet transportowano materiały budowlane.
Na początku XIX wieku dominium tyczyńskie zaczęło rozpadać się na mniejsze posiadłości: w pół. XIX w. (1855 r.) właścicielką Woli Rafałowskiej była Anna Mikołajewicz, potem Ignacy Jaworski (1889 r.) i Bolesław Jaworski (1905 r.).
Zamieszkiwali oni drewniany dwór, który wraz z folwarkiem znajdował się w pn -zach. części wsi. W późniejszym czasie budynki dworskie zostały rozebrane. Pozostała tylko nazwa lokalizacyjna określająca pewną część wsi.
W 1891 roku obok starego kościoła wzniesiono nowy, murowany, który w rok później został poświęcony. Konsekracji świątyni dokonał 24 czerwca 1899 roku biskup przemyski Józef Sebastian Pelczar, który w niespełna 100 lat później został wyniesiony na ołtarze jako błogosławiony, przez Ojca Świętego Jana Pawła II.
Warto tu wspomnieć o fakcie, iż stary kościół był wielokrotnie niszczony zwłaszcza w wyniku działań wojennych. Zawsze jednak parafianie odbudowywali go nie szczędząc sił. Później część jego wyposażenia wkomponowano we wnętrze nowej świątyni.
W 1922 roku parafianie zakupili l mórg pola przylegającego do starego cmentarza na założenie nowego. Do dziś istnieje jedynie nowy. Pięć lat później, w firmie Felczyńskich w Przemyślu, zakupiono trzy nowe dzwony, na miejsce zarekwirowanych przez Austrię. Kwotę na zakup nowych dzwonów złożyli parafianie z Woli Rafałowskiej, Zabratówki (która do 1973 roku należała do parafii w Woli Rafałowskiej) oraz rodacy przebywający w Ameryce. Dzwony noszą imiona: największy- Święty Józef, średni - Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny, najmniejszy- Święty Stanisław Kostka.
Nie można pominąć faktu, że tradycje oświatowe w tejże miejscowości sięgają początku wieku.
Już w 1906 roku odbywała się tu regularna nauka. Pięć łat później został oddany do użytku murowany budynek szkolny o dwóch izbach lekcyjnych /po przebudowie w końcu lat 60-tych został on zamieniony na Dom Nauczyciela/, a w grudniu 1966 roku odbyły się pierwsze lekcje w nowo wybudowanej szkole o 6-ciu izbach lekcyjnych. Mieszkańcy Woli Rafaiowskiej zawsze przejawiali dużą aktywność społeczną. Już w okresie międzywojennym, z inicjatywy gospodarzy, powstały: Spółdzielnia Spożywców „Wolanka" zajmująca się prowadzeniem działalności handlowej, Spółdzielnia „Dom Ludowy", która wzniosła budynek dla potrzeb życia gospodarczego i kulturalnego wsi oraz Kasa Gminna zwana Kasą Stefczyka. Działały wówczas: Koło Młodzieży Wiejskiej „Wici", Straż Pożarna, Stronnictwo Ludow;e, Kółko Rolnicze, Koło Kobiet, czytelnia wiejska.
Wioskę ominęły poważniejsze działania wojenne, a terror okupanta nie pociągnął za sobą większych ofiar. Mimo tego okres ten charakteryzował się biedą i zastojem życia społecznego. Po wyzwoleniu ludność ze zdwojoną energią przystąpiła do odbudowy swej miejscowości. Swą działalność reaktywowało Kółko Rolnicze, Straż Pożarna, Spółdzielnia Mleczarska (w 1962 roku przeniesiono ją do Rzeszowa pozostawiając we wsi jedynie punkt skupu mleka), która w budynku Domu Ludowego uruchomiła przetwórstwo mleka.
Po likwidacji gmin zbiorowych, utworzono Gromadzką Radę Narodową w Krzywej z siedzibą w Woli Rafałowskiej. Dla jej potrzeb wzniesiono w 1968 roku budynek, który po utworzeniu gminy i przeniesieniu administracji do Chmielnika, spełniał funkcję lecznicy weterynaryjnej.
Od 1956 roku we wsi działa Biblioteka Publiczna. Początkowo mieściła się ona w mieszkaniu prywatnym, potem w budynku GRN, a od 1974 r. w Domu Ludowym (wcześniej funkcjonował tu sklep, najpierw spółdzielni „Wolanka", a później GS w Błędowej Tyczyńskiej - obecnie GS prowadzi działalność handlową w pawilonie, który wybudowano w 1966 roku).
To przekrojowy rys o historyczny. Nie da się jednak zaprzeczyć, że bogata historia pozostawia równie cenne i fascynujące zabytki.
Zabytki
Najważniejszym z zabytków w Woli Rafałowskiej jest Kościół parafialny P. W. Św. Trójcy. Został wzniesiony w 1891 roku, na miejscu starego, drewnianego, pochodzącego z końca XVI w. (1595) i konsekrowany w 1899 roku. W roku 2008 Kościół został wpisany do rejestru zabytków.
W świątyni na szczególną uwagę zasługuje późnorenesansowy ołtarz z 1613 roku. Skonstruowany został w formie tryptyku o nieruchomych skrzydłach opatrzonych herbami Półkozic i Odrowąż. Centralną część stanowi obraz Świętej Trójcy. W II kondygnacji ołtarza widzimy obraz przedstawiający scenę odnalezienia Krzyża. W medalionie szczytowym obraz Wniebowstąpienia, zaś w arkadach bocznych I kondygnacji wizerunki Św. Wojciecha z fundatorem i Św. Stanisława. Pod obrazami owalne popiersie Zachariasza i Św. Anny. W medalionach nierozpoznany święty i Św. Franciszek, zaś w medalionach w kondygnacji Św. Anna Samotrzecia i Św. Zofia z 3 córkami.
Ołtarz ten pochodzi z pierwszego drewnianego kościoła.
Powstanie środkowej części, przedstawiającej Św. Rodzinę w Nazarecie, szacowane jest na wiek XIX, skrzydła boczne to obrazy: (skrzydło prawe: awers - Św. Zofia z 3 córkami i Św. Elżbieta, rewers - Św. Urszula i Św. Otylia; skrzydło lewe: awers Św. Magdalena i Św. Helena, rewers: Św. Apolonia i Św. Agnieszka).
W kościele znajduje się też rokokowy feretron z II połowy XVIII wieku z obrazami Św. Trójcy i Wniebowzięcia Matki Bożej oraz Krucyfiks z XVIII wieku. Warto również wspomnieć tu o rzeźbie przedstawiającej postać Madonny, wykonanej z piaskowca, a wzniesionej na miejscu dawnego Kościoła. Czas jej powstania jest bliżej nie znany, szacowany jednak na lata 1895-1930. U podstawy jej postumentu wmurowana jest marmurowa płyta z napisem: "Królowo Korony Polskiej Módl Się Za Nami".
Na terenie zespołu plebańskiego odnajdziemy jeszcze inne zabytki, a mianowicie 4 dęby szypułkowe, które chronione są jako pomniki przyrody, oraz 2 klony – jawory, stanowiące pozostałości parku dworskiego. Swoistą pamiątką jest także żuraw studzienny używany do dziś.
W Woli Rafałowskiej istnieje, oprócz Kościoła, 8 obiektów objętych ochroną konserwatorską. Są to głównie kapliczki przydrożne oraz domy, a także Dom Ludowy Kasa Stefczyka, będący w użytkowaniu Gminy Chmielnik.
Infrastruktura
Dynamiczny rozwój wsi nastąpił w latach 90-tych ub. wieku. Miejscowość została wyposażona w sieć gazową, kanalizacyjną, telefoniczną.
Funkcjonuje tutaj:
- Szkoła Podstawowa im. Stefana kard. Wyszyńskiego w Woli Rafałowskiej
- Dom Strażaka
- Filia Gminnej Biblioteki Publicznej
- Świetlica młodzieżowa
- Stowarzyszenie Promocji i Rozwoju Wsi Wola Rafałowska „Nasza Wola”
- Zakład Aktywności Zawodowej dla osób niepełnosprawnych powstały w 2007 r.
Podmioty prowadzące tutaj działalność gospodarczą to:
REWA SPÓŁKA Z O.O z siedziba w Woli Rafałowskiej 212A zajmująca się produkcją systemów oddymiających oraz
liczne placówki usługowe i handlowe.
Planuje się tutaj stworzyć miejsce pozyskiwania energii odnawialnej i wybudowanie
